พิมายดำ : การเปลี่ยนแปลงสู่สังคมยุคเหล็กในอนุทวีปอินเดียสู่การรับ ปรับ และส่งต่อ สืบทอดในท้องถิ่นอันห่างไกล

วลัยลักษณ์ ทรงศิริ 

มูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์

ภาชนะดินเผาแบบสีดำขัดมัน : ต้นทางจากอนุทวีปอินเดีย

ภาชนะสีดำขัดมันที่มีรูปแบบเฉพาะเรียกกันในการศึกษาทางโบราณคดีของอินเดียที่เกี่ยวกับ ‘การเกิดเมืองในยุคเหล็ก’ ซึ่งมีความสัมพันธ์สืบเนื่องกับ ‘การเกิดขึ้นของพระพุทธศาสนา’ ในอินเดียตอนเหนือซึ่งอยู่ในสังคมที่กำลังเปลี่ยนแปลงเข้าสู่การมีประชากรที่เพิ่มขึ้นและรูปแบบชุมชนที่กำลังเปลี่ยนแปลงจากชนบทเป็นนคร

การศึกษาภาชนะสีดำขัดมันในอินเดียเริ่มในราว พ.ศ. ๒๔๕๔-๒๔๖๔  ภาชนะประเภทนี้เมื่อแรกพบมีเพียงสีดำ ขัดมันเงา และพบเพียงทางตอนเหนือของอินเดีย จึงเรียกว่า Northern Black Polished Ware [NBPW]  ต่อมาก็พบทั่วไปในอนุทวีปอินเดีย ช่วงนั้นนักโบราณคดีใช้หลักฐานจากเหรียญ [Panch marked coins] หรือหลักฐานพวกตัวอักษรพราหมีแบบเก่าเป็นตัวกำหนดอายุ โดยทั่วไปกำหนดอายุไว้ คือราว ๒,๖๐๐-๒,๓๐๐ ปีมาแล้ว (๕๐๐-๖๐๐ BCE-๒๐๐ BCE) แต่ต่อมามีการเสนอข้อพิจารณาเสริมจากการกำหนดอายุจากคาร์บอน _๑๔  [Radio carbon dates] รวมทั้งหลักฐานอื่นๆ ประกอบร่วมกันจากหลายแหล่งโบราณคดีบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำคงคาตอนกลางในรัฐอุตรประเทศและพิหารอยู่ที่ ระหว่างประมาณ ๒,๗๐๐ ปีมาแล้ว ถึง ๒,๕๕๐ ปีมาแล้ว [๗๐๐ BCE- ๕๐ BCE]  และกรณีหลักฐานเก่าที่สุดพบจากการขุดค้นที่นาลันทา รัฐพิหาร ถึง ๑,๒๐๐ BCE และที่ อโยธยาที่อายุ ๑,๐๐๓ BCE ซึ่งกระโดดไปมากแต่มีหลักฐานรองรับก็ต้องทบทวนใหม่ต่อไป (Anand Shanker Singh. The Chronology of Northern Black Polished Ware : Recent Perspectives International Journal of Scientific Research in Science and Technology, 2017)

การพบภาชนะสีดำขัดมันเหล่านี้สะท้อนนัยะสำคัญว่า เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นในช่วงการบังเกิดและงอกงามของพุทธศาสนาและเป็นช่วงที่สังคมในอนุทวีปอินเดียกำลังเปลี่ยนแปลงโดยมีการใช้เทคโนโลยีจากการถลุงเหล็กและการทำการเกษตรที่ได้ผลผลิตมากขึ้น จนเกิดสังคมที่มีชนชั้นและสิ่งประดิษฐ์นวัตกรรมสำคัญๆ หลากหลาย เกิดชุมชนเมืองขนาดใหญ่ขึ้นในทางตอนเหนือของอินเดียหลายแห่งและเห็นได้ชัดว่าขยายไปตามบ้านเมืองต่างๆ ในยุคของพระเจ้าอโศกมหาราช 

ภาชนะแบบสีดำขัดมันที่เรียกว่า Northern Black Polished Ware [NBPW] เป็นส่วนหนึ่งของพัฒนาการในช่วงเวลานี้ 

ความโดดเด่นคือไม่ใช่ภาชนะขนาดใหญ่แบบโอ่งไหหรือหม้อทรงกลมที่สำหรับใช้บรรจุสิ่งของทั่วไป แต่เป็นจาน ชาม กลมปากว้าง ภาชนะขนาดเล็กอื่นๆ ถือเป็นภาชนะมีมูลค่าสูงของของชนชั้นนำ ที่ผลิตด้วยแป้นหมุน เนื้อดินละเอียด เนื้อภาชนะบาง เผาในอุณหภูมิสูง และมีส่วนผสมของตัวประสานเนื้อดินน้อย [Temper] มีความเงาของพื้นผิว มีสีดำสนิท สีดำอมน้ำตาล สีเทาและอาจจะมีร่องรอยของสีแดง สีน้ำตาลแดง สีเทาขี้เถ้า

การเคลือบที่ยังวิเคราะห์กันในหลายสมมติฐาน เป็นภาชนะที่พบได้น้อย เป็นสิ่งของสูงค่าทางวัฒนธรรมช่วงเวลานั้น และบางชิ้นที่เสียหายไปก็ถูกซ่อมด้วยหมุดเนื้อทองแดงเพื่อการใช้งานต่อ จนสันนิษฐานว่าเป็นของสูงค่าที่พบว่าใช้ในเฉพาะกลุ่มชนชั้นสูงเท่านั้น พบร่องรอยหลักฐานในอินเดีย บังคลาเทศ ปากีสถาน เนปาล และศรีลังกา บันทึกไว้ว่าพบร่องรอยหลักฐานมากกว่า ๑,๕๐๐ แห่ง บริเวณที่พบทางตอนเหนือสุด คือชุมชนอูดีกราม [Udegram] กลางหุบเขาสวัต ในปากีสถาน ทางใต้สุดคือ เมืองอนุราธปุระในศรีลังกา ตะวันตกสุดคือ เมืองประภาส ปาตาน [Prabhas-Pathan] ริมชายฝั่งทะเลในคุชรัฏอินเดีย และตะวันออกสุดคือวารี-บาเตชวาร์ [Wari-Bateshwar] และ มหาสธานครา [Mahasthangarh] ในบังกลาเทศ การขุดค้นแหล่งโบราณคดีที่บังคลาเทศทั้งสองแห่งนี้มีค่าอายุในราว ๔๐๐ BCE- ๑๐๐ CE (ราว ๒,๔๐๐-๑,๙๐๐ ปีมาแล้ว)  

นักวิชาการนานาชาติวิเคราะห์เทคนิคการผลิตภาชนะสีดำขัดมันมาตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๘๙ โดยเฉพาะการทำสีเคลือบดำขึ้นเงานี้ทำอย่างไร โดยมีสมมติฐาน ๒ ประการว่า สีดำนั้นเกิดจากสารประกอบที่เป็น ‘เหล็ก’ และ ‘คาร์บอน’ ในองค์ประกอบหลักตามลำดับ ต่อมามีความวิเคราะห์ทางเคมีและเสนอว่าน้ำสลิปน่าจะทำจากส่วนผสมของเหลวสองชนิดคือดินเหนียวเหลวและน้ำมันพืช เมื่อตากแห้งน้ำมันพืชกลายเป็นคาร์บอนโดยไม่ต้องเผาไหม้ ทำให้พื้นผิวเป็นสีดำเงาและสม่ำเสมอ  ส่วนนักวิชาการอื่นๆ ก็สันนิษฐานเสนอว่าเป็นการชุบน้ำสลิปบ้าง ขัดด้วยผ้าบ้าง เผาภาชนะด้วยฟืนไม้สนที่มีน้ำมันเรซินในถังเหล็กแบบปิดและลดอุณหภูมิในพื้นที่ปิดมีผลทำให้เกิดความมันวาวบ้าง ส่วนบางท่านทดลองเอา Kabiz ซึ่งมีส่วนผสมของดินที่มีแร่เหล็กปน เปลือกของต้นมะม่วง เปลือกของต้นบาบูล (ต้นไม้ในตระกูลอคาเซียหรืออาราบิกา) ใบไผ่ (ถ้าให้ได้สีเขียว) ใบอาราซา [Arasa] โซดาไฟ และน้ำผลไม้ ผสมแล้วน้ำมาเคลือบแล้วไปตากแดด ต่อไปก็นำเอาน้ำมันมัสตาร์ดแล้วขัดด้วยผ้าแห้ง นำไปเผาแบบคว่ำหม้อ ใช้ขี้แพะและวัวปิดทับเพื่อให้ได้อุณหภูมิที่ต้องการ เทคนิคนี้ทำให้เกิดสีดำเงาคล้ายภาชนะแบบ NBPW เป็นต้น

นักวิชาการจากมหาวิทยาลัยเกียวโต [Dilruba Sharmin and Fumio Okada, 2011] ทดลองศึกษาเศษภาชนะแบบ NBPW ทางตอนเหนือและตะวันออกเฉียงเหนือของบังคลาเทศ ที่เมืองวารี-บาติชวา [Wari-Bateshwar] และมหาสธานครา [Mahasthangarh] โดยการนำเนื้อภาชนะไปตัดบางใส่แผ่นไสลด์ [Thin section] สังเกตโดยใช้กล้องจุลทรรศน์กำลังสูง พบว่ามีการเคลือบสองชั้นโดยวัสดุสองชนิดที่แตกต่างกัน ชั้นล่างคือ “ดินเหนียว” ที่มีส่วนผสมของ “เหล็ก” เป็น ‘น้ำสลิปหรือน้ำเคลือบ’ เมื่อส่องกล้องดูจะพบว่าเป็นผิวราบเรียบเป็นพื้น ส่วนชั้นบน พื้นผิวแข็งและมีรอยแตกมากแแต่มีความมันวาว ได้มาจากการเคลือบด้านบนอีกครั้งหนึ่งด้วยการชุบ ซึ่งไม่ใช่การใช้น้ำสลิปแบบดินเหนียว แต่ใช้การเคลือบด้วยสารอินทรีย์บางชนิดที่สันนิษฐานได้คือเปลือกหรือใบไม้ (เช่นใบเมเปิล) ที่ให้สารเคลือบเงาใส [Resins] โดยสรุป วิธีการทำให้เกิดความเงามันนี้คือ นำภาชนะที่ชุบน้ำสลิปดินแล้วตากไว้จนแห้งตามธรรมชาติ แล้วนำมาขัด (โดยปกติของการทำภาชนะดินเผาในหลายแห่งมักใช้หินกรวดแม่น้ำนำมาขัดถูที่ผิวภาชนะ)  เมื่อแห้งแล้วจึงนำไปเผา จากนั้นจึงนำไป ‘ชุบ’ สารเรซินจากต้นไม้ที่เป็นอินทรีย์วัตถุ ซึ่งจะทำให้พื้นผิวชั้นเคลือบชั้นบนนี้บางมากและเกิดความใสมันวาว

สำหรับข้อหลังนี่คือสมมติฐานที่อาจเป็นไปได้มากที่สุดสำหรับการผลิตภาชนะแบบสีดำขัดมันที่มีต้นกำเนิดจากอนุทวีปอินเดีย แต่ก็อาจจะมีการทดลองสมมติฐานอื่นๆ ในอนาคตได้อีกเช่นกัน เพราะวิธีการผลิตภาชนะเช่นนี้ไม่มีตัวอย่างเหลือให้เปรียบเทียบแบบ Ethnoarcheological studies ในทางเทคนิคที่สูญหายไปแล้วนี้

อย่างไรก็ตาม ความยากของเทคนิคการผลิต ความสวยงามเป็นเอกลักษณ์ ทำให้เห็นการเป็นสินค้าที่มีคุณค่าสูง [Prestige goods] ที่แสดงถึงความแตกต่างของผู้ใช้งานหรือการมีชนชั้นได้ชัดเจน 

สันนิษฐานกันว่ายุคเหล็กในอินเดียที่เริ่มเกิดชุมชนเมืองแล้วนี้ ใช้ภาชนะสีดำขัดมันเป็นรูปแบบเด่นทางวัฒนธรรม สะท้อนให้เห็นรูปแบบโครงสร้างทางสังคมเริ่มแรกในระดับรัฐแรกเริ่มในอนุทวีปอินเดีย ซึ่งทางอินเดียใต้ทางฝั่งเบงกอลตะวันตกปรากฎความนิยมใช้งานล่ากว่าบริเวณทางเหนือของอินเดียคืออยู่ระหว่างราว ๒,๓๐๐ ปีมาแล้ว ถึง ๑,๘๐๐ ปีมาแล้ว [๓๐๐ BCE.- ๒๐๐ CE] ในช่วงยุคหลังนี้เริ่มปรับเป็นภาชนะเนื้อสีแดงและสีเทาเนื้อละเอียด มีการกดประทับและลายขูดขีดเพิ่มขึ้นด้วย  

จากชายฝั่งอ่าวเบงกอลที่เป็นชุมชนภายในและเมืองท่าในบริเวณบังคลาเทศ จนถึงชายฝั่งทางอานธรประเทศและอินเดียใต้ พบว่ามีรูปแบบการผลิตเครื่องปั้นดินเผาลักษณะโดดเด่นหลายประเภทและส่งเป็นสินค้าและมีการผลิตเลียนแบบแผ่กระจายไปยังบ้านเมืองต่างๆ เช่น เครื่องปั้นดินเผาแบบแดงและดำ [Black-and-Red Ware], เครื่องปั้นดินเผาแบบสีดำขัดมัน [Northern Black Polished Ware], ภาชนะแบบกดประทับเป็นรู [Rouletted Ware], ภาชนะแบบไหก้นแหลม [Amphorae], ภาชนะแบบเคลือบน้ำดินสีดำ [Black-slipped Ware], ภาชนะแบบมีปุ่มแหลมด้านในภาชนะ [Knobbed Ware] 

แหล่งโบราณคดีแทบทั้งหมดโดยเฉพาะที่พบ ‘ภาชนะสีดำขัดมัน’ คือศูนย์กลางทางพุทธศาสนา ตามบริเวณที่มีการนับถือพุทธศาสนาเป็นศูนย์กลางในช่วงราชวงศ์ศุงคะ-เมารยะทางตอนเหนือและราชวงศ์สาสตวาหนะทางใต้ [Sunga-Maurya & Satavahana ; ๒-๓ BCE] นักวิชาการอินเดียบางท่าน [Shahnaj Husne JAHAN, ๒๕๕๕] ให้ข้อสังเกตว่า เป็นแหล่งที่เป็นศูนย์กลางของพุทธศาสนาทั้งสิ้น และเสนอว่าภาชนะเหล่านี้คือ Precious deluxe wares เป็นของมีค่าร่ำรวยสำหรับคนสถานภาพสูงและเชื่อมโยงกับการนับถือศาสนาพุทธ 

บางท่านสันนิษฐานไปว่าเป็น ‘บาตร’ [Alms-bowl] สำหรับสงฆ์ในยุคแรกๆ ไปจนถึงภาชนะสำหรับใส่น้ำมนต์หรือใช้เพื่อพิธีกรรม ซึ่งในกรณีนี้พ่อค้าที่เดินเรือระยะไกลจากเมืองท่า เช่น การพบภาชนะสีดำขัดมันที่เมืองวารี-บาเตชวาร์ [Wari-Bateshwar] ในบังคลาเทศหรือเบงกอลตะวันออก เมืองตามรลิปติ [Tamralipti] หรือเมืองตามลุกในปัจจุบัน (ที่พระภิกษุเสวียนจั้งหรือพระถังซัมจั๋งมาถึงเพื่อเรียนภาษาสันสกฤษเป็นที่แรกเมื่อ พ.ศ. ๑๒๑๖ เมืองคงคาบันดา Ganga bandar ซึ่งเป็นเมืองเก่าที่จันทรเกตุกาห์ [Chandraketugarh] ไม่ไกลจากกัลกัตตาในปัจจุบันทางฝั่งเบงกอลตะวันตก มาพร้อมกับสิ่งของสูงค่ารวมทั้งการแพร่พุทธศาสนาสู่ดินแดนอีกฝั่งทางตะวันออกของอ่าวเบงกอล นั่นคือ ‘สุวรรณภูมิ’

เพราะพบหลักฐานร่องรอยของการค้าทางคาบสมุทรสยาม-มลายูทั้งฝั่งอันดามันและอ่าวไทยที่เรียกบริเวณโดยรวมว่า ‘คอคอดกระ’ ภาคพื้นในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ชายฝั่งของเวียดนามจนถึงจีนตอนใต้ด้วย รวมทั้งบริเวณที่มีการผลิตสินค้าหายาก เช่นพวกลูกปัดที่ทำจากหินกึ่งรัตนชาติต่างๆ [Semi-precious stones] แก้ว และทองคำ เป็นต้น 

ภาชนะดินเผาแบบชามปากกว้างสีเทาขี้เถ้า แบบสีมันขัดดำ [NBPW] จากแหล่งโบราณคดีเขาเสก อำเภอหลังสวน จังหวัดชุมพร

นอกจากนี้ยังมีรูปแบบภาชนะอื่นๆ ร่วมสมัย เช่น ภาชนะที่มีการตกแต่งลวดลายแบบกดประทับเป็นรู [Rouletted Ware] พบจากการขุดค้นที่ชายหาดบางกล้วย ใกล้กับภูเขาทอง ในจังหวัดระนอง เบกถะโนในพม่า [Beikthano] ในมาเลเซียทางชายฝั่งอ่าวไทย ปาเลมบังในเกาะสุมาตรา ที่ชวาและบาหลี ตลอดจนชายฝั่งเวียดนามตอนกลาง อีกทั้งภาพชนะแบบมีปุ่มแหลม [Knobbed Ware] ในประเทศไทย ภาคกลางที่แหล่งโบราณคดีบ้านดอนตาเพชร จังหวัดกาญจนบุรี ที่ภาคใต้พบในสมัยแรกเริ่มประวัติศาสตร์ที่แหล่งโบราณคดีเขาสามแก้ว จังหวัดชุมพร ซึ่งเป็นสถานีการค้าและผลิตในระดับเมืองท่าภายในขนาดเล็กที่เจริญอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๓-๙ (ราว ๒,๒๐๐-๑,๖๐๐ ปีมาแล้ว) นอกจากนี้ยังพบที่แหล่งถ้ำเสือในอำเภอละอุ่นและหาดปากคลองกล้วย ในจังหวัดระนอง และแหล่งโบราณคดีในทัญฮว้า [Than Hoa] ไม่ไกลจากเมืองท่าไฮฟอง เวียดนามตอนเหนือ เป็นต้น 

ในเขตเมืองท่าของอาณาบริเวณคอคอดกระพบ ภาชนะแบบสีดำขัดมัน [Black polished wares] และภาชนะแบบเนื้อดินดีสีเทาและสีแดง เช่น ภาชนะเต็มใบเกือบสมบูรณ์มีลายเชือกทาบประดับผิวและอาจมีรูปทรงเป็นหม้อก้นกลม ปากแคบ พบที่เขาสามแก้ว ส่วนภาชนะทรงชามปากกว้างสีเทาขี้เถ้าเต็มใบที่เป็นแบบ NBPW โดยแท้นั้นพบที่เขาเสก อำเภอหลังสวน และมีรายงานพบในอำเภอทุ่งตะโก ที่อยู่ในบริเวณใกล้เคียงกันในจังหวัดชุมพรด้วย

ภาชนะก้นกลม ลายเชือกทาบ แบบสีดำขัดมัน พบที่เขาสามแก้ว อำเภอเมืองจังหวัดชุมพร

การนำสินค้าเช่นนี้เข้าสู่ดินแดนภายในผ่านทางคาบสมุทร ซึ่งน่าจะกระจายเข้ามาพร้อมการนำลูกปัดที่ทำจากหินกึ่งมีค่าและแก้วมาผลิตที่ผลิตคาบสมุทรบริเวณที่เรียกว่า ‘คอคอดกระ’ ดังกล่าว ซึ่งนอกจากรูปแบบภาชนะที่กล่าวมาแล้ว ยังมีร่องรอยทั้งรูปรอยสัญลักษณ์ทางพุทธศาสนาร่วมสมัยเป็นส่วนใหญ่และอักษรพราหมีแบบเก่าที่กำหนดอายุได้ในช่วงเดียวกัน สิ่งที่ชัดเจนก็คือ สิ่งของเครื่องใช้อันหรูหราเป็นของชนชั้นสูงทางสังคมที่นับเป็นสินค้าฟุ่มเฟือย [Prestige goods] เหล่านี้ นำเข้ามาโดยพ่อค้านักเดินเรือกลุ่มใหญ่ที่น่าจะนับถือพุทธศาสนามากกว่าศาสนาพราหมณ์ในช่วงเวลานั้น แม้จะไม่แน่ใจว่าความเชื่อทางพุทธศาสนาได้เริ่มเข้ามาเผยแพร่และฝังตัวอยู่ในความเชื่อของผู้คนในดินแดนสุวรรณภูมินี้ตั้งแต่บัดนั้นหรือไม่ แต่ร่องรอยของสิ่งของเหล่านี้ก็ได้แพร่กระจายไปตามชุมชนต่างๆ ในภาคพื้นของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ทั่วทุกแห่งในช่วงยุคเหล็กในช่วงหลังพุทธกาลนี้เอง

เพราะนอกจากจะพบเครื่องประดับที่ทำจากหินกึ่งมีค่า แก้ว ทองคำแล้ว ยังมีลูกปัดจากเปลือกหอยทะเลลึกเช่น หอยมือเสือ รวมทั้งการใช้หอยเบี้ย และเทคโนโลยีการถลุงเหล็กที่ดูจะมาถึงก่อนหน้านี้ไม่นานนัก และการถลุงโลหะต่างๆ ในแหล่งทรัพยากรธรรมชาติที่มีแหล่งแร่โดยเฉพาะดีบุกและทองแดง  

ในเมืองไทยพบว่ามีการใช้ภาชนะสีดำขัดมัน แต่ถูกเรียกว่าภาชนะแบบ ‘พิมายดำ’ [Phimai Black Ware] พบในชุมชนโบราณหลายแห่งบริเวณลุ่มน้ำมูนตอนบน ในแถบเมืองพิมายและโดยรอบ ในอำเภอโนนสูงจนถึงอำเภอสูงเนิน ในจังหวัดนครราชสีมารวมถึงชุมชนยุคเหล็กในภาคกลางแถบลุ่มน้ำลพบุรีและป่าสักด้วย   

แอ่งโคราชในลุ่มมูนบน กลุ่มชุมชนบ้านโนนวัด บ้านปราสาท ทุ่งสัมฤทธิ์ บ้านตำแย เมืองพิมาย : ภาชนะแบบพิมายดำ

ชุมชนโบราณเหล่านี้พบการใช้ภาชนะรูปแบบแบบพิมายดำอย่างชัดเจน ในชั้นดินที่เข้าสู่ยุคเหล็กภายหลังจากการตั้งถิ่นฐานมาเป็นระยะเวลานานแล้ว ระยะเวลาก่อนช่วงยุคเหล็ก นักวิชาการชาวตะวันตกถือเอาแม่แบบจากการกำหนดอายุจากภูมิภาคอื่นๆ มาใช้หรือ โดยกำหนดเป็น ยุคสำริด [Bronze Age] ที่ไม่พบการใช้โลหะที่ทำจากการถลุงแร่เหล็กมาใช้เป็นเครื่องมือ และยุคก่อนหน้านั้นอีกให้ชื่อว่า ยุคหินใหม่ [Neolithic] ที่ใช้การไม่พบโลหะเป็นเกณฑ์ และหลังจากยุคเหล็กไปแล้วจนถึงเมื่อมีการก่อสร้างปราสาทหินจากวัฒนธรรมขอมที่พิมายก็เรียกช่วงเวลานี้ว่า ก่อนสมัยเมืองพระนคร [Pre-Angkorian period] ซึ่งควรใช้กับการแบ่งยุคบ้านเมืองโดยรอบทะเลสาบเขมรมากกว่าการจัดแบ่งยุคเช่นนี้กับชุมชนในแถบลุ่มน้ำมูนตอนบน เพราะในช่วงหลัง ๑,๕๐๐ ปีมาแล้วนั้น พัฒนาการเกิดเมืองพิมายมีความซับซ้อนและต่อเนื่องอย่างเป็นปึกแผ่นมาก่อนการเกิดเมืองพระนครเมื่อ ๑,๐๐๐ ปีที่ผ่านมา

บ้านเมืองในยุคเหล็ก ที่มีการถลุงแร่เหล็กมาใช้เป็นเครื่องมือหรือการทำพื้นที่อยู่อาศัยในรูปแบบมีคูน้ำคันดินรูปกลมล้อมรอบ การเพาะปลูกที่อาจเพิ่มขึ้นตามจำนวนประชากร และการแรกเริ่มเข้าสู่ระยะที่มีการตั้งถิ่นฐานในระดับชุมชนเมืองเป็นศูนย์กลางโดยมีชุมชนรอบๆ เป็นบริวาร แต่ก่อนหน้านั้น ช่วงเวลานี้คาบเกี่ยวกับการใช้ภาชนะดินเผาแบบท้องถิ่นที่มีอัตลักษณ์โดดเด่นเป็นของตนเอง ไม่ว่าจะเป็นแบบปากแต่ที่บ้านปราสาท แบบเนื้อดีที่บ้านตำแย แบบเขียนสีลวดลายเราขาคณิตที่งดงามแบบบ้านโนนวัด เมื่อมีการเริ่มใช้ภาชนะแบบพิมายดำ ก็พบว่ามีการใช้เครื่องมือเหล็กมาในระยะหนึ่งแล้ว และภาชนะที่เคยใช้มานั้นก็มีคุณภาพดีพอสมควร แม้จะใช้อุณหภูมิน้อยกว่า

เป็นที่แน่ชัดว่า ภาชนะดินเผาแบบพิมายดำนั้นเป็นสิ่งที่ถูกนำเข้ามาจากแดนไกล โดยที่ยุคคลาสสิคของภาชนะแบบพิมายดำ ซึ่งเป็นภาชนะสีดำขัดมันเป็นหลักนั้นมีความคล้ายคลึงกับภาชนะที่พบในชุมชนรอบอ่าวเบงกอลซึ่งเป็นต้นทางที่ชัดเจน และทางคาบสมุทรภาคใต้แบถคอคอดกระ [Kra Isthmus] ซึ่งเป็นสถานีการค้าและการผลิตหลายแห่ง เช่น ที่เขาเสก ก่อนจะกลายมาเป็นภาชนะแบบใช้สอยในรูปทรงอื่นๆ ในภายหลังแต่ยังคงรูปแบบเทคนิคการผลิตที่คงเดิม เห็นได้ชัดเจนว่าเป็นสิ่งของสูงค่าเพื่ออุทิศให้กับผู้วายชนม์และอาจจะเคยถูกนำไปใช้สำหรับเป็นสิ่งของที่บ่งบอกสถานภาพผู้คนที่มีช่วงชั้นทางสังคม [Social Stratification]

การศึกษาภาชนะแบบพิมายดำตั้งแต่เริ่มต้น จัดแบ่งออกเป็นกลุ่มการศึกษาตามช่วงเวลาและความต่อเนื่อง ตลอดจนเมื่อกลายเป็นโครงการศึกษาขนาดใหญ่ เห็นว่าแบ่งได้ดังนี้

แหล่งโบราณคดีที่พบภาชนะแบบพิมายดำในแถบลุ่มน้ำมูนตอนบนและข้ามลงมาในพื้นที่ติดต่อของที่รายลุ่มภาคกลางบริเวณลุ่มน้ำป่าสัก

๑. การค้นพบและการทำงานต่อเนื่องของนักวิชาการชาวอเมริกันและการทบทวนแหล่งโบราณคดีของนักโบราณคดีไทย การศึกษาทางโบราณคดีในประเทศไทย เริ่มให้ความสนใจเศษภาชนะดินเผาแบบสีดำขัดมัน ซึ่งพบครั้งแรกในการขุดตรวจชั้นดินใต้ปราสาทประธานเมื่อมีการบูรณะปราสาทหินพิมายเมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๗ ต่อมาใน พ.ศ. ๒๕๐๘ เจ้าหน้าที่ทางโบราณคดีไทยก็พบว่ามีเศษภาชนะสีดำจำนวนมาก สันนิษฐานว่าบริเวณนั้นน่าจะเป็นบริเวณ ‘บ้านส่วย’ ซึ่งอยู่บริเวณมุมเมืองพิมายด้านตะวันออกเฉียงใต้ นักโบราณคดี โซลไฮลม์ [Solheim, Wilhelm G II, 1966, 1979, อ้างใน Welch & McNeil, 1989] ซึ่งทำงานแบบโบราณคดีกู้ภัย [Salvage Archaeology] ในช่วงปลายทศวรรษที่ ๑๙๖๐ แล้วนำเสนออีกครั้งราว ๑๐ ปีต่อมา ศึกษาและเรียกภาชนะแบบนี้ว่า ‘ภาชนะดินเผาแบบพิมายดำ’ [Phimai black] โดยน่าจะมีการขุดค้นทางโบราณคดีที่บ้านส่วยในปี พ.ศ. ๒๕๐๙ 

ต่อมาที่ ‘บ้านส่วย’มีการขุดค้นทบทวนอีกครั้งโดยนักโบราณคดีจากกรมศิลปากรเมื่อ พ.ศ. ๒๕๔๓–๒๕๔๔ พบภาชนะแบบพิมายดำจำนวนมาก รูปแบบภาชนะแบบพิมายดำที่พบคือ แบบทรงชามก้นกลมสีดำสนิท ด้านนอกผิวเรียบ ส่วนปากทำเป็นร่องหยัก ๓ ชั้น ผิวด้านในตกแต่งลายเส้นและขัดมัน แบบชามปากกว้างก้นตัดใบย่อมกว่า การพบว่ามีกองกันอยู่หลายกลุ่ม กลุ่มละหลายใบ ทำให้ผู้ศึกษาคาดว่าน่าจะมีการผลิตขึ้นที่แหล่งโบราณคดีบ้านส่วยนี้เองโบราณวัตถุที่พบร่วมกันอื่นๆ นอกจากกระดูกสัตว์ต่างๆ ที่น่าจะนำมาใช้รับประทานเป็นอาหารและสัตว์เลี้ยง พบโบราณวัตถุพวก แวดินเผา เบี้ยดินเผา ตะคันดินเผา ลูกกระสุนดินเผา ชิ้นส่วนของพวยกาจากภาชนะที่เรียกว่า กุณฑี หูภาชนะ หินดุ แม่พิมพ์ดินเผา เพื่อทำห่วงหรือวงแหวน แต่อาจจะมีความหมายอื่นใดอีก แท่งดินเผา ส่วนของฝาภาชนะที่เป็นจุกหรือส่วนภาชนะที่เป็นตุ่มแหลม วัตถุที่ทำจากดินเผาหลากหลายและไม่สามารถสันนิษฐานการใช้งานได้ กำไลดินเผา แหวน กำไลและกระพรวนสำริด ลูกปัดแก้วสีต่างๆ ลูกปัดหินคาร์นีเลียนพบเพียงชิ้นเดียว กำไลและลูกปัดเปลือกหอย ค่าอายุที่ได้คือ ๒,๐๓๐ +/- ๒๑๐ ปีมาแล้ว หรือเมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๖-๘ (รัชนี ทศรัตน์ และอำพัน กิจงาม, ๒๕๔๗)  

เศษภาชนะดินเผาแบบพิมายดำ พบบริเวณอุทยานประวัติศาสตร์พิมาย / ภาพจาก Facebookอุทยานประวัติศาสตร์พิมาย

๒. การสำรวจและขุดค้นแหล่งโบราณคดีสำคัญที่บ้านปราสาท อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา ในพื้นที่ซึ่งเรียกว่า ‘ลุ่มน้ำมูนตอนบน’ [Upper Mun Valley] การขุดค้นที่บ้านปราสาทโดยนักโบราณคดีไทยเริ่มศึกษาใน พ.ศ. ๒๕๒๖ เป็นชุมชนโบราณที่มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ การฝังศพมีของอุทิศให้กับศพคือเครื่องประดับทำจากเปลือกหอย เครื่องประดับสำริด ลูกปัดหินกึ่งมีค่า ภาชนะซึ่งมีการพบการถลุงเหล็กในชั้นดินนี้ เครื่องปั้นดินเผาที่โดดเด่นเป็นเอกลักษณ์คือภาชนะ คอแคบ ปากบานแบบปากแตร บางใบทรงสูงเหมือนคนโท เคลือบน้ำดินสีแดง ชั้นดินในระยะต่อมาคือชั้นดินที่พบภาชนะแบบสีดำขัดมันคือแบบพิมายดำ

ข้อมูลที่น่าสนใจ ใช้เป็นหลักเกณฑ์ในการเปรียบเทียบรูปแบบภาชนะในกลุ่มลุ่มน้ำมูนตอนบนได้ดี คือการขุดค้นของนักโบราณคดีอเมริกัน เดวิด เวลช์ [David J. Welch] ในช่วง พ.ศ. ๒๕๒๒-๒๕๒๓ [Welck & McNeil, 1989] ทำงานศึกษาโดยการขุดค้นที่แหล่งโบราณคดีที่บ้านตำแยและโนนบ้านขาม ซึ่งข้อมูลส่วนใหญ่มาจากบ้านตำแยที่ตั้งอยู่ห่างไปทางตะวันออกเฉียงเหนือของเมืองพิมายราว ๕ กิโลเมตร ทางเหนือของลำน้ำมูนราว ๒ กิโลเมตร การขุดค้นได้ค่าอายุอยู่ที่ ๓๖๐ BCE, ๓๙๐ BCE-๒๕ BCE, ๔๕ CE หรือในระหว่างประมาณ พุทธศตวรรษที่ ๒-พุทธศตวรรษที่ ๖ 

รูปแบบภาชนะแบ่งกลุ่มได้คือ แบบบ้านตำแย แบบพิมาย แบบประวัติศาสตร์ตอนต้น และแบบประวัติศาสตร์ไม่นานมานี้ เวลช์และคณะ ทำงานอย่างละเอียดในการวิเคราะห์ภาชนะดินเผา แยกแยะความหลากหลายในการใส่ไฟ วัตถุที่ใช้เป็นตัวประสานเนื้อดิน [Temper] ผิวภาชนะหลังเผาเสร็จ การตกแต่งลวดลาย ซึ่งภาชนะแบบบ้านตำแยใช้ทรายและเนื้อดินเผาแตกหักในการเป็นส่วนผสมประสานเนื้อดิน ได้ภาชนะเนื้อดีเนื้อบางเพราะใช้การเผาที่อุณหภูมิสูง  

ส่วนที่สองเป็นภาชนะแบบพิมายคลาสสิค [Classic Phimai Black] ที่ใช้ ‘แกลบ’ เป็นตัวประสานเนื้อดิน การใช้อุณหภูมิไม่สูงเท่าชั้นดินบ้านตำแยที่อยู่ลึกกว่า มีการสลิปน้ำดินสีแดงและสีน้ำตาลแดง ภาชนะแบบจานชามปากกว้างและมีการขูดลวดลายด้านในภาชนะ มีการขัดมันจนเห็นเป็นริ้วลาย ซึ่งโซลไฮลม์รายงานจากการขุดค้นที่บ้านส่วยทั้งสองครั้ง [Solheim, 1965, 1979 อ้างใน Welch & McNeil, 1989] ภาชนะแบบคลาสสิคพิมายดำนี้พบที่บ้านสัมฤทธิ์ และบ้านปราสาท ซึ่งเห็นชัดเจนว่าอยู่ในชั้นดินที่อยู่เหนือชั้นดินแบบปากแตร สันนิษฐานเพียงน่าจะมีการใช้งานที่เฉพาะเจาะจง แต่พัฒนาการของการเกิดขึ้นอย่างไรนั้นไม่ได้กล่าวถึง  

แบบที่สามจากการขุดค้นที่บ้านตำแย พบภาชนะแบบพิมายดำที่มีรูปทรงภาชนะการใช้งานในครัวเรือนเรียกว่าภาชนะแบบพิมายดำตอนปลาย อายุที่โนนบ้านขามอยู่ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๕ เป็นภาชนะแบบมีสัน ปากกว้าง และแบบไหก้นกลม ผิวเรียบ ค่อนข้างหนา และการเคลือบสลิปบางชิ้นใช้สีแดงเหลือง ใช้แกลบข้าวเป็น Temper และมีการขัดเงา มีความแตกต่างในรูปทรงภาชนะแบบช่วงคลาสสิคพิมายดำอย่างชัดเจน

จากการทดลองหาอุณหภูมิจากการเผาไหม้ภาชนะแบบพิมายดำอยู่ที่ ๘๐๐-๑๒๐๐ °C เป็นการเผาภาชนะที่อุณหภูมิสูงกว่าภาชนะที่นำไปเปรียบเทียบยุคก่อนหน้าคือที่โนนนกทา ซึ่งอยู่ในลุ่มชีตอนบน [Meacham and Solheim, 1980] การขุดค้นของโซลไฮลม์ แม้ไม่พบร่องรอยของเตาเผาภาชนะแบบพิมายดำเพราะขุดค้นในพื้นที่เล็กมาก แต่คุณภาพของเนื้อภาชนะทำให้เขาตั้งข้อสังเกตว่า อาจจะผลิตในเตาปิดมากกว่าการเผากลางแจ้ง ตามแบบการเผาภาชนะเนื้อดินแบบเปิดโล่งที่พบได้ทั่วไปในอีสานและลาวในยุคนั้นและในปัจจุบัน 

นอกจากพบภาชนะแบบพิมายดำในแถบบ้านปราสาท ทุ่งสัมฤทธิ์ เมืองพิมายและโดยรอบเมืองพิมาย เช่น  ทุ่งผีโพน ทางด้านเหนือของเมืองพิมายที่ค่อนข้างไกลระยะทางราว กิโลเมตร ๓๖ กิโลเมตร เป็นแหล่งผลิตเกลือยุคโบราณขนาดใหญ่ขุดค้นโดย อิจิ นิตต้า เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๔ ได้ค่าอายุที่ ๑๗๙๐+/๑๙๐ ปีมาแล้ว หรือเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๗-๙ โนนสลักได บ้านพุทรา ที่อยู่ทางตะวันออกเฉียงเหนือของเมืองพิมายราว ๗ กิโลเมตรแล้ว ยังพบว่ามีอยู่ตามชุมชนโบราณที่ต่อมาตั้งถิ่นฐานเป็นเมืองแถบต้นน้ำลำตะคอง เช่น ที่บ้านโตนด ปราสาทพนมวัน ต่อเนื่องจนถึงเมืองเสมา และกลุ่มบ้านโนนทองหลาง ในอำเภอเทพารักษ์ ซึ่งอยู่ในเส้นทางตัดลงสู่ที่ราบลุ่มภาคกลาง

การขุดค้นที่ซับจำปา โดย สว่างเลิศฤทธิ์ กล่าวถึงภาชนะแบบสีดำขัดมัน ซึ่งเป็นเทคนิคที่เรียกว่า พิมายดำ ความแตกต่างอย่างชัดเจนคือการใช้ตัวประสานเนื้อดิน [Temper] ที่ต่างกัน ในขณะที่แบบพิมายดำจะใช้ตัวประสานคือ ‘แกลบข้าว’ แต่ที่ซับจำปาใช้ ‘ทราย’ ทำให้ไม่แน่ใจว่าเป็นแบบพิมายดำ ส่วนที่บ้านโป่งมะนาว พบภาชนะแบบพิมายดำแบบเต็มใบและมีรูปแบบเช่นเดียวกับแถบลุ่มน้ำมูนตอนบน  

ส่วนการขุดค้นที่บ้านจันเสน ในอำเภอตาคลี จังหวัดนครสวรรค์ โดยเบรนเน็ท บรอนสัน ในปี พ.ศ. ๒๕๑๙ ซึ่งพบโบราณวัตถุสำคัญในระยะที่ ๒ คือ ภาชนะแบบที่พบแถบเมืองท่าชายฝั่งรัฐโอริสสาซึ่งอาจจะเป็นภาชนะแบบสีดำขัดมันและหวีงารูปราชมงคลศิลปะแบบอมราวดีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๘ ค่าอายุที่ได้จากคาร์บอน ๑๔ อยู่ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๖-๙ รูปแบบภาชนะนั้นอาจจะไม่ใช่ภาชนะสีดำขัดมันซึ่งมีลักษณะเฉพาะก็ได้ ส่วนรายงานการขุดค้นทางโบราณคดีที่หอเอก เมืองนครปฐมโบราณ เมื่อ พ.ศ. ๒๕๕๒ นั้นยังไม่แน่ใจในรูปแบบภาชนะเช่นกัน  

๓. การศึกษาทางโบราณคดีขุดค้นแหล่งโบราณคดีโนนวัด ตำบลพลสงคราม อำเภอโนนสูง จังหวัดนครราชสีมา และกระบวนการศึกษางานโบราณคดีอย่างต่อเนื่อง ขุดในพื้นที่ขนาดใหญ่โครงการศึกษาวิจัย ‘The Development of An Iron Age Chiefdom’ โดย ชาร์ล ไฮแอม [Charles Higham] เป็นความร่วมมือระหว่างกรมศิลปากรและมหาวิทยาลัยโอทาโก นิวซีแลนด์ ดำเนินการระหว่าง พ.ศ. ๒๕๓๘ ถึง ๒๕๔๒ และโครงการต่อมา ‘Environment Change and Society before Angkor: Ban Non Wat and the upper Mun River Catchment in Prehistory’ โดย ไนเจล ชาง มหาวิทยาลัยเจมส์คุก ออสเตรเลีย ระหว่าง พ.ศ. ๒๕๕๐-๒๕๕๔ โดยทำงานสำรวจในเขตอำเภอเมือง โนนสูง ขามทะเลสอ สีคิ้ว ปากช่อง ด่านขุนทด เทพารักษ์ โนนไทยและสูงเนิน ซึ่งเรียกโดยรวมว่าเป็นบริเวณลุ่มน้ำมูนตอนบน รวมทั้งขุดค้นที่บ้านโนนวัดในหลุมขุดค้นใหม่ โดยการศึกษาทั้งสองโครงการประกาศว่า เป็นแหล่งโบราณคดีที่มีความต่อเนื่องทางวัฒนธรรมที่ยาวนานที่สุดและเป็นหลุมขุดค้นที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทย โดยแบ่งอย่างคร่าวๆ เป็นยุคหินใหม่ อยู่ในช่วงอายุประมาณ ๓,๐๐๐-๓,๗๐๐ ปีมาแล้ว, ยุคสำริดอายุระหว่าง ๒,๕๐๐–๓,๐๐๐ ปีมาแล้ว และยุคเหล็กอายุประมาณ ๑,๕๐๐–๒,๕๐๐ ปีมาแล้ว ต่อเนื่องจนถึงสมัย ทวารวดี เขมร อยุธยา รัตนโกสินทร์ จนถึงปัจจุบัน

โบราณวัตถุที่พบก็น่าสนใจมากมาย โดยเฉพาะเครื่องประดับจากสำริด ลูกปัดทำจากหินมีค่า แก้ว เป็นตุ้มหู เครื่องประดับศีรษะ ห่วงเอวสำริด กำไลข้อมือ ข้อเท้า แหวนนิ้วมือ นิ้วเท้า ฯลฯ ภาพรวมคือพบภาชนะดินเผาแบบโนนวัดในระยะก่อนภาชนะแบบพิมายดำ ซึ่งเป็นรูปแบบการเปลี่ยนแปลงที่คล้ายคลึงกับแหล่งโบราณคดีกลุ่มลุ่มน้ำมูนตอนบนที่อื่นๆ ซึ่งควรต้องกล่าวถึงอย่างละเอียดต่อไป

มีงานศึกษาที่น่าสนใจสำหรับกลุ่มงานศึกษาในโครงการนี้ที่เกี่ยวกับภาชนะแบบพิมายดำของนักศึกษาปริญญาโทจากมหาวิทยาลัยโอทาโก นิวซีแลนด์ เรื่อง ‘Phimai is the New Black: Assessing the Standardisation of Kiln Fired Phimai Black Ceramics from the Iron Age Site of Non Ban Jak, Northeast Thailand’ [Helen Rosemarie Heath, 2016] โดยศึกษาในแหล่งโบราณคดีโนนบ้านจักร ซึ่งอยู่ห่างจากบ้านโนนวัดราว ๑๐ กิโลเมตร สรุปคือ พิมายดำเป็นสัญลักษณ์ของการเชื่อมโยงผู้เสียชีวิตเข้ากับอัตลักษณ์ของคนยุคเหล็กลุ่มน้ำมูนตอนบน ทำจากดินเหนียวแบบเฉพาะ แสดงให้เห็นว่า แต่เดิมเคยมีอุดมคติที่เกี่ยวข้องกับภาชนะแบบนี้ต่อมาจึงมีการเลียนแบบ แล้วค่อยๆ เปลี่ยนแปลง จากภาชนะสำหรับคนชั้นสูงก็ปรับมาเป็นเพื่อคนทั่วไป  

ภาพจาก Phimai is the new black: Assessing the standardization of kiln fired Phimai black ceramics from the Iron Age site of Non Ban Jak, Northeast Thailand, 2016 โดย Helen Rosemarie Heath.

ผลจากการเปลี่ยนแปลงสู่สังคมยุคเหล็กในอนุทวีปอินเดียสู่การรับ ปรับ และส่งต่อสืบทอดในท้องถิ่นอันห่างไกล

ภาชนะดินเผาแบบพิมายดำ [Phimai Black ware] ถือว่าได้รับอิทธิพลโดยตรงจากภาชนะแบบสีดำขัดมัน [Northen Black Polished ware] ในชุมชนบ้านเมืองทางอ่าวเบงกอลตะวันตกและตะวันออก ซึ่งพบมากตามเมืองท่าชายฝั่งที่ส่วนใหญ่เป็นเมืองสำคัญทางพุทธศาสนาด้วยในช่วงก่อนพุทธกาล อายุอยู่ในระหว่าง[๗๐๐ BCE-๕๐ BCE]  ส่วนที่พบตามเมืองท่าทางตอนทใต้ลงมาอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๒-๗ 

แม้การศึกษาที่ผ่านมาจะไม่มีการลงความเห็นอย่างชัดเจนนักว่า ภาชนะเหล่านี้มีความสัมพันธ์สืบเนื่องกัน แต่ในห้วงเวลาไม่นานนี้ พบโบราณวัตถุทั้งภาชนะแบบสีดำขัดมัน และโบราณวัตถุอื่นๆ บริเวณคอคอดกระ ซึ่งกำหนดอายุได้โดยประมาณระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๓-๘ (วลัยลักษณ์ ทรงศิริ, ๒๕๖๓)

ภาชนะแบบพิมายดำแบบคลาสสิค ซึ่งกำหนดอายุโดย เดวิด เวลช์ ราวพุทธศตวรรษที่ ๒-๖, รัชนี ทศรัตน์และคณะราวพุทธศตวรรษที่ ๖-๘ และคณะทำงานโครงการโดยมหาวิทยาลัยโอทาโกกำหนดอายุว่าภาชนะแบบพิมายดำเริ่มต้นที่ยุคเหล็กระยะที่ ๓ ประมาณราวพุทธศตวรรษที่ ๘-๑๐ ซึ่งอายุแตกต่างไปจากการศึกษาของกลุ่มอื่นๆ และการพบภาชนะแบบพิมายดำในระยะต่อมานั้นเดวิด เวลช์ ให้อยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๕ ส่วนการศึกษาโดยโครงการจากมหาวิทยาลัยโอทาโกเป็นยุคเหล็กระยะที่ ๔ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๐-๑๒  

รูปแบบภาชนะแบบพิมายดำแบ่งออกเป็นสองระยะ คือระยะแรกที่ปรากฎ มีรูปแบบคลาสสิคเป็นรูปทรงชามและจาน ด้านในภาชนะมีการขูดขีดลวดลาย ซึ่งพบรูปแบบเช่นนี้แถบคอคอดกระ รวมทั้งต้นทางอนุทวีปในอินเดีย ส่วนในระยะต่อมา เริ่มเป็นภาชนะหม้อกลมแบบมีสัน ตกแต่งผิวภาชนะ และเป็นแบบไหก้นรูปตัววี รูปตัวยู ชามมีก้น ซึ่งเห็นได้ชัดว่าเป็นภาชนะที่ใช้งานในการเป็นเครื่องใช้ในครัวเรือนและเนื่องในพิธีกรรมการฝังศพทั้งที่สำหรับใส่กระดูกเด็กสำหรับการฝังศพครั้งที่สอง ซึ่งก็เป็นเช่นนี้เช่นกันในเรื่องระยะเวลาการผลิตและรูปแบบภาชนะแบบสีดำขัดมัน [NBPW] และการศึกษาจากมหาวิทยาลัยโอทาโกระบุว่าภาชนะแบบพิมายดำนั้นเผาในเตาเผาภาชนะ ใช้การผสมเนื้อดิน [Temper] ที่เป็น ‘แกลบข้าว’ และมีการผสมเนื้อดินที่มีลักษณะเฉพาะ จากเครื่องใช้ของชนชั้นสูงในระยะแรกก็ปรับเปลี่ยนเป็นของใช้ทั่วไปของผู้คนทุกระดับ โดยมีผู้ชำนาญในการผลิตและนำออกไปแลกเปลี่ยนหรือซื้อขายให้กับชุมชนที่อยู่โดยรอบด้วย

เมื่อลองเปรียบเทียบกับผลของการศึกษาวิเคราะห์รูปแบบภาชนะจากแหล่งโบราณคดีอังกอร์เบอเรย จังหวัดตาแก้วในกัมพูชา ศึกษาระหว่าง พ.ศ. ๒๕๓๙-๒๕๔๓ โดยโครงการโบราณคดีลุ่มน้ำโขงตอนล่าง [Stark & Fehrenbach, 2019] โดยจัดทำลำดับเวลาของเครื่องปั้นดินเผาที่ผลิตในท้องถิ่นซึ่งอยู่ในช่วง ๕๐๐ BCE- ๒๐๐ CE หรือราวพุทธศตวรรษที่ ๑-๓ ว่า เครื่องปั้นดินเผาที่อังกอร์เบอเรยในระยะแรกและต่อมาในระยะที่ ๒ มีปฏิสัมพันธ์กับผู้คนในเขตลุ่มน้ำมูนตอนบน มีส่วนร่วมในการค้าทางทะเลจีนใต้อย่างชัดเจน โดยมีเทคโนโลยีการผลิตแบบอินเดียใต้เข้ามา แต่ก็ไม่ได้เปลี่ยนแปลงรูปแบบพื้นฐานของการผลิตในท้องถิ่นที่เป็นชนะเด่นประเภท Fine Orange wares ส่วนระยะที่ ๓ มีการผลิตกุณฑีเนื้อบางมีคุณภาพดี ทำให้เห็นร่องรอยของการสัมพันธ์กับทางชายฝั่งอ่าวเบงกอลที่เชื่อมโยงกับชุมชนส่วนใหญ่ของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในยุคกึ่งก่อนประวัติศาสตร์ ซึ่งพิจารณาแล้วก็คล้ายคลึงกับการก่อตัวของบ้านเมืองและรัฐเริ่มแรกทั่วทั้งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้รวมทั้งบริเวณชุมชนในลุ่มน้ำมูนตอนบนในแอ่งโคราช เกี่ยวข้องกับพัฒนาการในยุคเหล็กของบ้านเมืองที่เริ่มมั่นคงและเริ่มมีการติดต่อการค้าทางทะเลกับทางอนุทวีปอินเดียและทะเลจีนใต้ในฐานะที่เป็นดินแดนสุวรรณภูมิ   

ความซับซ้อนทางสังคมและการเมืองเกี่ยวข้องกับการพัฒนาของรัฐดังกล่าวนี้ ภาชนะดินเผาแบบพิมายดำอาจจะเป็นส่วนหนึ่งในหลักฐานที่ชี้ว่า มีความคงอยู่ในสิ่งของหรือสินค้าที่เป็นของสูงค่า [Prestige goods] จากต้นทางในช่วงหลังพุทธกาลพร้อมกับสินค้าต่างๆ ที่มาพร้อมกับพ่อค้าหรือนักบวชทางพุทธศาสนา แม้ว่าสังคมที่ผลิตภาชนะแบบพิมายดำจะมีความชัดเจนในพิธีกรรมทำศพแบบเดิม คือการฝังไม่ใช่การเผาแล้วเก็บเถ้าหรือกระดูก แต่ก็จะปฏิเสธไม่ได้ว่าเริ่มมีการเผยแพร่ความเชื่อแบบใหม่คือพุทธศาสนาที่อาจเข้ามาพร้อมกันกับภาชนะสีดำขัดมันนี้รวมทั้งเครื่องประดับต่างๆ ที่มาจากดินแดนห่างไกลเช่นกัน ก่อนที่จะก่อตัวเป็นอาคารศาสนสถานต่างๆ อีกหลายร้อยปีต่อมา เพราะการศึกษาเรื่องการใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ เช่น การปักเสมาด้วยหินก้อนใหญ่ๆแบบธรรมชาติที่เชื่อมโยงกับระบบหินตั้ง [Megalith] ในยุคเหล็กนั้นก็เริ่มปรากฎชัดเจนแล้วเช่นกัน